Học để sống hay học để cho có học? Khi học là một thủ tục xã hội trở thành hiện thực

Bạn có bao giờ học một môn học chỉ để học vì điểm số, một khóa học chỉ để nhận chứng chỉ, nhưng chưa từng tự hỏi: “Học để làm gì?” Trong xã hội hiện đại, học tập đôi khi trở thành một thủ tục xã hội, nơi giấy tờ quan trọng hơn kiến thức thực tế. Nhưng học cũng có thể là một sở thích, một niềm vui khám phá, nơi kiến thức trở thành hành trang cá nhân, chứ không chỉ là con dấu trên tờ giấy. Nói thêm là ta đang bàn về việc học nghiêm túc, là đạt được kiến thức, kỹ năng.

Học không phải lúc nào cũng đi kèm với một mục tiêu rõ ràng, nhưng điều đó không đồng nghĩa với việc nó trở nên vô nghĩa. Đó có thể là học vì niềm vui học tập – một kiểu học mà dù chưa cần ứng dụng ngay, vẫn âm thầm hình thành tư duy phản biện, sáng tạo và khả năng tự học suốt đời (Ryan, 2021). Bạn có thể đọc thêm về tư duy học tập để phát triển khả năng học chủ động.

Học như một sở thích – Học vì niềm vui và khám phá

Đặc điểm của việc học vì sở thích

Học vì sở thích xuất phát từ động lực bên trong, từ sự tò mò và niềm hứng thú khám phá. Người học không bị áp lực điểm số hay chứng chỉ, mà học để hiểu biết và trải nghiệm. Kiến thức được tiếp nhận một cách tự nhiên, dễ nhớ và dễ áp dụng khi cần.

Ví dụ thực tế

• Học một ngôn ngữ mới chỉ vì muốn đọc sách gốc hay xem phim mà không cần phụ đề.
• Tham gia khóa học lập trình, hội họa hoặc khoa học chỉ vì thấy thú vị.
• Đọc sách, tìm hiểu kiến thức mới mà không quan tâm đến chứng chỉ hay điểm số.

Tương lai hướng đến

Người học theo sở thích thường phát triển tư duy phản biện, sáng tạo, khả năng tự học suốt đời. Xã hội do những con người này tạo ra giàu đổi mới, con người chủ động và linh hoạt trước biến đổi nghề nghiệp và công nghệ (Pink, 2011).

Học chỉ là một thủ tục xã hội – Học vì điểm, bằng cấp, chứng nhận

Đặc điểm

Học là một thủ tục xã hội xuất phát từ áp lực bên ngoài: gia đình, giáo viên, tổ chức giáo dục hoặc môi trường nghề nghiệp. Trọng tâm là hoàn thành checklist học tập – điểm số, bằng cấp, chứng nhận. Người học thường thụ động, học để “có” thay vì học để hiểu và áp dụng.

Ví dụ minh họa

• Học môn đại cương hoặc kỹ năng mà bản thân không hứng thú, chỉ để qua kỳ thi.
• Tham gia khóa học online chỉ để nhận chứng chỉ, không áp dụng vào thực tế.
• Tham gia lớp kỹ năng vì “cần ghi vào CV”, nhưng không quan tâm nội dung.

Tương lai hướng đến

Xã hội có thể thừa bằng cấp nhưng thiếu kỹ năng thực tế. Người học dễ mất hứng thú, giảm khả năng sáng tạo, và thế giới nghề nghiệp thiên về “giấy tờ” hơn năng lực thật (Collins, 2010).

Hai luồng học tập – Đối lập và tương hỗ

Học không là thủ tục với "Học là thủ tục xã hội"

Tiêu chí	Học vì sở thích	Học vì thủ tục xã hội
Động lực	Bên trong: tò mò, khám phá	Bên ngoài: điểm số, bằng cấp, chứng nhận
Trọng tâm	Hiểu biết, trải nghiệm	Hoàn thành checklist
Tác dụng lâu dài	Tăng khả năng tự học, sáng tạo	Kiến thức tạm thời, khó áp dụng
Tương lai	Chủ động, sáng tạo, linh hoạt	Thụ động, thiếu kỹ năng thực tế

Học là thủ tục có đối lập với do nhu cầu xã hội không?

Không hoàn toàn đối lập, nhưng thường khác biệt:

• Học là thủ tục chú trọng hình thức, bằng cấp.
• Học theo nhu cầu xã hội chú trọng ứng dụng và kỹ năng thực tế.

Nếu hệ thống giáo dục chọn đúng nội dung thực tiễn, học là thủ tục có thể trùng với học do nhu cầu xã hội. Nhưng thực tế, học vì đấy là thủ tục thường xa rời nhu cầu xã hội, tạo ra nhân lực “giấy tờ” nhưng thiếu năng lực thực thụ (OECD, 2019).

Học mà không cần biết để làm gì – Lãng phí hay giá trị tiềm ẩn?

Góc nhìn tích cực

Học vì sở thích hoặc khám phá, dù chưa có mục tiêu cụ thể, vẫn tích lũy kiến thức, hình thành kỹ năng tư duy và khả năng giải quyết vấn đề. Kiến thức có thể áp dụng gián tiếp hoặc lâu dài, tạo nền tảng phát triển cá nhân.

Góc nhìn phê phán

Học “mù quáng” vì giấy tờ, điểm số, hay danh hiệu là lãng phí thời gian và năng lượng. Khi chứng chỉ quan trọng hơn kỹ năng, người học dễ rơi vào vòng luẩn quẩn: học để học, làm gì cũng chưa thể giỏi (Illich, 1971).

Kết bài: Học để sống hay học để cho có?

Học là một hành trình cá nhân, không chỉ là một thủ tục xã hội. Chứng chỉ và bằng cấp có thể mở cửa cơ hội, nhưng kiến thức và kỹ năng mới là chìa khóa để đi tiếp.

Thông điệp gửi đến bạn đọc:

“Bạn đang học theo checklist hay học để khám phá và phát triển bản thân? Hãy chọn cách học để làm, chứ không chỉ học để có học.”

References

• Ryan, R. (2021). Motivation and Meaning in Learning. Edutopia. Link
• Pink, D. (2011). Drive: The Surprising Truth About What Motivates Us. Riverhead Books. Link
• Collins, J. (2010). Good to Great. HarperBusiness.
• OECD. (2019). Education at a Glance. Link
• Illich, I. (1971). Deschooling Society. Harper & Row. Link